نگاهی به رویکردهای رهبران جدید سوریه نشان می‌دهد که با توجه به جایگاه منطقه‌ای جمهوری اسلامی ایران و به رغم مواضع خصمانه اولیه پس از به قدرت رسیدن، آنان به تدریج کوشیده‌اند در مسیر نوعی بازتنظیم مناسبات با تهران قرار گیرند.

سقوط حکومت «بشار اسد» در ۸ دسامبر ۲۰۲۴ (۱۸ آذرماه ۱۴۰۳) به عنوان نقطه عطفی در تاریخ معاصر سوریه، مبدا دگرگونی‌هایی در سیاست‌های دمشق شد.

در این میان، «احمد الشرع» ملقب به «ابومحمد الجولانی» رهبر تشکیلات «هیات تحریر الشام» و رئیس دولت انتقالی سوریه، نقشی محوری در شکل‌دهی به سیاست خارجی سوریه جدید ایفا می‌کند.

آینده روابط سوریه با جمهوری اسلامی ایران به‌عنوان متحد دیرینه اسد، یکی از پیچیده‌ترین چالش‌های پیش‌روی الجولانی بوده و هست.

یکی از مهم‌ترین نمودهای چرخش ۱۸۰درجه‌ای در مناسبات دو کشور، حمله به نمایندگی سیاسی ایران در دمشق بود.

طی سال گذشته سفارت جمهوری اسلامی ایران در سوریه دو بار هدف حمله قرار گرفت؛ یک بار سیزدهم فروردین از سوی اسرائیل و بار دوم در اولین ساعات سقوط حکومت بشار اسد که تصاویری از حمله و غارت سفارت ایران منتشر شد اما هیچ گروهی مسئولیت آن را بر عهده نگرفت. این در حالی بود که نمایندگی سیاسی هیچ کشوری حتی روسیه به عنوان دولت حامی اسد، در آن ایام مورد تعرض واقع نشد.

با این حال و با وجود بسیاری از نگرانی‌ها درباره نحوه برخورد حکومت جدید با اماکن مقدسه شیعیان در دمشق، مسلحین پس از تسخیر پایتخت سوریه پا را فراتر از صحن بیرونی زینبه نگذاشتند. در ادامه نیز رسانه‌ها در نخستین روز دی‌ماه از دیدار جولانی با روحانیون شیعه خبر دادند و نوشتند وی تضمین‌هایی را به مرجعیت شیعه در این منطقه که مدیریت حرم و نظارت بر ارائه خدمات در این مکان مقدس را بر عهده دارد، ارائه کرده است.

در این گزارش به بررسی مواضع و اظهارنظرهای رئیس دولت انتقالی سوریه و هیات حاکمه دمشق می‌پردازیم. بر مبنای یافته‌های این گزارش، رویکرد الجولانی در خصوص ایران از خصومت اولیه به سمت کاهش تنش با ایران حرکت کرده است.

۱. از حمله به سفارت تا مخاصمه آشکار با ایران

عدم جلوگیری از حمله به سفارت جمهوری اسلامی ایران پس از سقوط اسد و خودداری از تامین امنیت آن، از واضح‌ترین نشانگان خصومت حاکمان جدید دمشق با ایران بود.

سقوط دمشق در ۸ دسامبر ۲۰۲۴، الجولانی را در جایگاه حاکم جدید سوریه تثبیت کرد. او در نخستین موضع‌گیری عمومی خود در مسجد اموی، به نقش جمهوری اسلامی ایران در سوریه اشاره کرد و مدعی شد: «ایران مسئول ظلم، فرقه‌گرایی و فساد در دوران اسد است و پیروزی ما پایان نفوذ ایران در منطقه است. بشار اسد، سوریه را به جولانگاهی برای طمع‌های ایران تبدیل کرد و در آن تفرقه مذهبی و فساد را گسترش داد». [۱]

همچنین، در ۱۵ دسامبر ۲۰۲۴ (۲۵ آذرماه ۱۴۰۳)، الجولانی در مصاحبه‌ای تلویزیونی، بار دیگر علیه جمهوری اسلامی ایران و روابط تهران با حکومت بشار اسد موضع‌گیری کرد. در این مصاحبه، الجولانی گفت: «سقوط اسد، شکست طرح ایران برای گسترش نفوذ در منطقه بود.» [۲]

این اظهارات الجولانی در مورد جمهوری اسلامی ایران و روابط تهران با دمشق در دوران حکومت بشار اسد، تلاشی برای تحکیم مشروعیت داخلی او با برجسته نشان دادن شکست متحد منطقه‌ای بشار اسد بود و ایران به‌ عنوان نماد گذشته‌ای معرفی شد که دولت جدید قصد فاصله‌گیری از آن را داشت.

۲. نشانه‌های انعطاف در میانه خصومت

با وجود موضع‌گیری‌های تند اولیه، الجولانی سعی داشت اندک روزنه‌هایی برای بهبود روابط با تهران باز نگه دارد و به مرور لحن مواضع خود نسبت به ایران را تعدیل کند. در این راستا، در ۱۴ دسامبر ۲۰۲۴ (۲۳ آذر ۱۴۰۳)، در بیانیه‌ای اعلام کرد که «خروج نیروهای ایرانی، راهی برای پایان دادن به بهانه‌های مداخله اسرائیل است.» [۴]

همچنین، در مصاحبه‌ای که در ۱۵ دسامبر منتشر شد، الجولانی میان مردم و حاکمیت ایران تفاوت قائل شد و گفت: «ما با مردم ایران دشمنی نداریم، اما خواستار خروج نیروهای نظامی ایران از سوریه هستیم.»[۳]

این موضع‌گیری‌ها نشان‌دهنده تلاش الجولانی برای حفظ گزینه‌های دیپلماتیک در برابر ایران، در عین جلب حمایت حامیانش در سوریه بود.

۳. اوج‌گیری دوباره مخاصمه: قطع کامل پیوندها با ایران؟

احمدالشرع در ۲۰ دسامبر ۲۰۲۴ (۳۰ آذر ۱۴۰۳) در دیدار با دیپلمات‌های آمریکایی، صحبتهای «باربارا لیف» نماینده آمریکا در امور سوریه را مبنی بر اینکه «ایران هیچ نقشی در آینده سوریه نخواهد داشت» تایید کرد. [۵]

همچنین، در مصاحب‌های که در ۲۱ دسامبر ۲۰۲۴ (اول دی‌ماه ۱۴۰۳) با الشرق الاوسط داشت، تصریح کرد: «سوریه تحت سلطه اسد به سکویی برای کنترل جمهوری اسلامی ایران بر پایتخت‌های عربی، جنگ‌افروزی، و بی‌ثبات‌کردن حوزه خلیج فارس از طریق مخدرهایی همچون کاپتاگون تبدیل شده بود. حذف شبه‌نظامیان وابسته به جمهوری اسلامی و نفوذ حکومت ایران در سوریه، به منافع منطقه خدمت کرد.» [۶]

در این میان، مصاحبه‌ها و موضع‌گیری‌های «اسعد حسن الشیبانی» وزیر امور خارجه حکومت الشرع هم تکمیل‌کننده مخاصمه و اتهام‌زنی‌های حاکمان جدید دمشق به تهران بود. به عنوان مثال شیبانی ۲۴ دسامبر (چهارم دی‌ماه) در توئیتی ابراز نگرانی کرد که ایران شورشی را در این کشور به راه اندازد و از تهران خواست به حاکمیت ملی سوری‌ها احترام بگذارد. (۷)

۴. چرخش استراتژیک: جستجوی ثبات بدون تقابل

پیش از ورود به سال ۲۰۲۵ و از اواخر دسامبر ۲۰۲۴، شاهد نشانه‌هایی از تغییر لحن حاکمان جدید سوریه در ارتباط با جمهوری اسلامی ایران بودیم. در این پیوند، در ۲۹ دسامبر ۲۰۲۴ (۹ دیماه ۱۴۰۳)، الجولانی در گفتگو با العربیه لحنی گلایه‌آمیز نسبت به جمهوری اسلامی ایران اتخاذ کرد. در این گفت‌وگو، الجولانی تاکید کرد: « امیدوارم ایران در سیاست‌های خود در منطقه تجدیدنظر کند. انتظار داشتیم اظهارات مثبتی از ایران بشنویم. ایران باید با مردم سوریه همسو می‌شد. ما وارد تهران نشدیم، وارد شهرهای خودمان شدیم». (۸).

رئیس جمهور دوره انتقالی سوریه در سفری که ۲ فوریه ۲۰۲۵ (۱۴ بهمن ۱۴۰۳) به عنوان نخستین سفر خارجی خود به عربستان سعودی داشت هم نه تنها مواضع قبلی خود علیه جمهوری اسلامی ایران را تکرار نکرد، بلکه به صورت غیر مستقیم لحن تند خود نسبت به تهران را تعدیل کرد. در این سفر او اظهار داشت: «ما به دنبال توازن در روابط منطقه‌ای هستیم و این اقدام در جهت منافع مردم سوریه است».(۹)

وزیر امور خارجه سوریه هم ۱۲ فوریه (۲۴ بهمن) در سخنانی در دوبی بیان داشت موضوع روابط با ایران روسیه همچنان «زخمی باز» برای سوری‌ها است اما در عین حال مدعی شد که دمشق «پیام‌های مثبتی» از جانب مسکو و تهران دریافت می‌کند. (۱۰)

این تغییرات نشان‌دهنده نیازهای اولیه حکومت جدید سوریه بود که می‌بایست کشوری ویران شده از جنگی داخلی را بازسازی کند و در این راستا به همکاری همه کشورهای منطقه نیاز دارد.

بنابراین می‌توان گفت، با افزایش فشارهای اقتصادی و نیاز به بازسازی کشور، الجولانی به منظور ایجاد روابط متوازن با بازیگران منطقه‌ای، از شدت و میزان انتقادات مستقیم خود از ایران کاست.

۵. تعامل دیپلماتیک: پل زدن به سوی ایران

در ادامه تغییر رویکرد نسبت به جمهوری اسلامی ایران و از سرگیری رابطه دمشق-تهران در دولت جدید سوریه، احمد الشرع بیش از پیش به سمت تغییر لحن نسبت به تهران حرکت کرد. او در گفت‌وگویی که ۲۹ دسامبر (۹ دیماه ۱۴۰۳) با شبکه العربیه داشت، تاکید کرد: «سوریه نمی‌تواند با کشوری بزرگ در منطقه مانند ایران قطع رابطه کند، اما باید روابط دمشق و تهران مبتنی بر اصول دیپلماتیک، احترام متقابل به حاکمیت دو کشور و عدم مداخله در امور داخلی باشد. مرحله فعلی مستلزم تجدیدنظر ایران در سیاست‌های خود است.»

رئیس دولت انتقالی سوریه همچنین در ۱۴ فوریه ۲۰۲۵ (۲۶ بهمن ۱۴۰۳)، در پیامی ویدئویی اعلام کرد: «در صورت توقف دخالت نظامی ایران و احترام به حاکمیت سوریه، روابط راهبردی با ایران قابل بررسی است». (۱۱)

سه روز بعد، یعنی در ۱۷ فوریه ۲۰۲۵ (۲۹ بهمن ۱۴۰۳)، دولت انتقالی سوریه بیانیه‌ای صادر کرد و در آن خواستار از سرگیری روابط دیپلماتیک سوریه با ایران شد. در این بیانیه خواسته‌شده است: «ایران روابط دیپلماتیک را با سوریه از سر بگیرد و سفارتخانه‌ها بازگشایی شوند».(۱۲)

این چرخش مواضع از خصومت به دیپلماسی، نتیجه واقعیت‌های منطقه‌ای و ضرورت‌های اقتصادی برای بازسازی سوریه از سوی حاکمان جدید دمشق است. حاکمان جدید سوریه به خوبی دریافته‌اند که تشدید تنش با هرکدام از قدرت‌های منطقه‌ای در شرایط بی‌ثباتی که منطقه خاورمیانه با آن مواجه است، می‌تواند به بهای تداوم ناآرامی و جنگ داخلی در سوریه تمام شود.

نتیجه‌گیری

در نهایت باید گفت، از دسامبر ۲۰۲۴ تا فوریه ۲۰۲۵، محمد الجولانی از منتقد سرسخت ایران به نمایش رهبری عملگرا تغییر موضع داده است که تلاش دارد میان خصومت گذشته و نیازهای آینده سوریه توازن برقرار کند. این تغییر رویکرد تحت تاثیر فشارهای داخلی برای ثبات، رقابت‌های منطقه‌ای و ضرورت همکاری با بازیگران کلیدی همچون ایران است.

منابع:

۱. Voice of America Persian, ۸ December ۲۰۲۴

۲. Post on X by @KayhanLondon, ۱۵ December ۲۰۲۴.

۳. CNN, ۱۵ December ۲۰۲۴.

۴. The Jerusalem Post, ۱۴ December ۲۰۲۴.

۵. JNS.org, ۲۰ December ۲۰۲۴.

۶. Iran International, ۲۰ December ۲۰۲۴.

۷. https://www.reuters.com/world/middle-east/syrias-new-foreign-minister-tells-iran-not-spread-chaos-syria-۲۰۲۴-۱۲-۲۴

۸. https://english.alarabiya.net/News/middle-east/۲۰۲۴/۱۲/۱۵/syria-s-al-jolani-says-not-interested-in-new-conflicts-despite-israeli-attacks

۹. Associated Press, ۲ February ۲۰۲۵.

۱۰. https://parsi.euronews.com/۲۰۲۵/۰۲/۱۲/syria-fm-receiving-positive-messages-from-russia-iran

۱۱. Reuters, ۱۴ February ۲۰۲۵.

۱۲. Post on X by @AfshinArjmandi, ۱۷ February ۲۰۲۵.